· د. نور محمد امرا
از دیدگاه اسلام انسان و طبیعت در یک منظومه متکامل و یک نظام هستی دقیق و بسیار مستحکم قرار دارند:
خداوند منان میفرمایند:” إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ “﴿القمر: ٤٩﴾ {ما هر چیزی را به اندازه‌ی لازم و از روی حساب و نظام آفریده‌ایم. }
ومیفرمایند:” وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا “﴿الفرقان: ٢﴾.{…و همه چیز را آفریده است و آن را دقیقاً اندازه‌گیری و کاملاً برآورد کرده است.}
حد ومرز طبیعت یا محیط زیست در این دیدگاه تنها در فضای اطرافمان خلاصه نمیشود، بلکه طول و عرض و ی عوامل و مؤثراتی که در این میان قرار دارد، و حتی تغییر و تحولاتی که در نفس انسانی صورت میگیرد، همه را در بر میگیرد.
بینش اسلامی طبیعتعمق جغرافیایی زمینی که فرش زندگی است تا آسمانی که سقف خانه بشریت است، و تمام را به عنوان یک کیان زنده منظم و زیبایی مینگرد که دارای احساسات و انفعالات بوده، شبانه روز به عبادت آفریدگار مشغول است:
فرموده الهی است: “وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَـٰكِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ … “﴿الإسراء: ٤٤﴾{…. اصلاً نه تنها آسمانهای هفتگانه و زمین) بلکه هیچ موجودی نیست مگر این که (به زبان حال یا قال) حمد و ثنای وی می‌گویند، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید…}.
با دیدن خوبان شاد گشته، در فقدان آنها اشک میریزد، و هیچ ارزش و بهایی برای بدان قائل نیست.
خداوند متعال میفرمایند:” فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَاءُ وَالْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنظَرِينَ “﴿الدخان: ٢٩﴾{..نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین، و نه بدیشان مهلتی داده شد (تا چند صباحی بمانند و توبه کنند و به جبران گذشته‌ها بپردازند)}.
و با کردار انسان واکنش نشان میدهد:
رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند: “لا يسمع صوت المؤذن جن ولا إنس ولا حجر و لا مدر ولا شيء إلا شهد له يوم القيامة“( به روایت امام ابن ماجه و امام مالک){ هیچ جن و انسانی، و یا سنگ و بیابانی، و یا هر چیز دیگری بانگ مؤذن را نمیشنود مگر اینکه در روز قیامت در حق او گواهی خواهد داد}.
اسلام طبیعت را یک ملک عمومی شمرده با شعار “تمام جهان خانه ما” همه نسلهای بشر و انسانیت را در مقابل آن مسئول دانسته یادآور میشود که در ملکیت عمومی همه شریکند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند: “النَّاسُ شُرَكَاءُ فِي ثَلَاثٍ: فِي الْكَلَأِ، وَالْمَاءِ، وَالنَّارِ”. (روايت امام احمد و ابوداود. راویان حدیث همه ثقه هستند)
{همه انسانها در سه چیز با همدیگر شریکند: آب و گیاهان، و آتش}
به عبارت دیگر آب و درختان و سبزیجات که فراورده های گیاهی بشر را تأمین می‌کنند و فراوردههای حیوانی نیز نتیجه ثانوی آن است و سوخت و وسایل سوخت از نفت و گاز و زغال سنگ و هیزم و … ملکیت عموم بشر است، و هیچ نسلی یا افرادی حق ندارند در آن تصرف خودخواهانه انجام دهند.
خداوند حکیم میفرمایند:” وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّـهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّـهُإِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّـهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ “﴿القصص: ٧٧﴾{به وسیله‌ی آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی (و بهشت جاویدان را فرا چنگ آور) و بهره‌ی خود را از دنیا فراموش مکن (و بدان که تو هم حق حیات داری و باید از امتعه و لذائذ حلال استفاده بکنی و به خویشتن برسی)، و همان گونه که خدا به تو (بخشیده است و در حق تو) نیکی کرده است، تو نیز (به دیگران ببخش و بدیشان) نیکی کن، و در زمین تباهی مجوی که خدا تباهکاران را دوست نمی‌دارد. }.
ومیفرمایند:”…. وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَإِصْلَاحِهَا ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ“ ﴿الأعراف: ٨٥﴾{…و در زمین بعد از اصلاح آن (توسّط خدا، یا بر دست انبیاء) فساد و تباهی مکنید. این کار به سود شما است اگر (به خدا و به حقیقت،) ایمان دارید.}.
رسیدگی به محیط زیست و کمک در برقراری نظم و انضباط آن عبادت، و برهم زدن و یا خدشه دار کردن زیبایی آن از جمله گناهان شمرده شده است:
رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند:” عُرِضَتْ عَلَيَّ أَعْمَالُ أُمَّتِي حَسَنُهَا وَ سَيِّئُهَا فَوَجَدْتُ فِي مَحَاسِنِ أَعْمَالِهَا الْأَذَى يُمَاطُ عَنْ الطَّرِيقِ وَ وَجَدْتُ فِي مَسَاوِئ أَعْمَالِهَا النُّخَاعَةَ تَكُونُ فِي الْمَسْجِدِ لَا تُدْفَنُ “(روایت امام مسلم){ کارنامه امتم؛ از خوبیها و بدیهایشان، بر من عرضه شد. دیدم که از جمله خوبیهای آن کنار زدن هر آنچه باعث آزار و اذیت مردم میشود از سر راه بود. و از جمله بدیهایشان بلغمی است که در مسجد انداخته شده روی آن خاک نریختهاند.}.
با نگاهی گذرا در نام سورههای قرآنی اهتمام اسلام به طبیعت بر ما هویدا میگردد:
سورههایی به نام حیوانات و حشرات: البقرة، الأنعام، النحل، النمل، العنکبوت، الفیل
سورههایی به نام پدیدههای طبیعی: الکهف، الرعد، الدخان، الزلزلة.
سورههایی به نام اجزائی از آسمان: النجم، القمر، الشمس،
سورههایی بیانگر گردش خورشید و تحدید وقت: الفجر، اللیل، الضحی، العصر.
سورهای به نام درخت “التین”، و سورهای به نام معدن “الحدید”- آهن -.
خلاصه اینکه اسلام برنامه کامل و شاملی است از شیوه زندگی سالم، نه تنها دینی که بتوان آنرا در چهار دیواری یک عبادتگاه یا مسجد زندانی کرد.
آلودگیها و درمان آن
طبیعت عبارت است از نعمتهای ظاهری و پوشیدهای که خداوند به انسان ارزانی داشته: “…وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً …”(لقمان/20){… و نعمتهای خود را – چه نعمتهای ظاهر و چه نعمتهای باطن – بر شما گسترده و افزون ساخته است؟…} و این انسان است که باعث آلودگی و فساد در طبیعت میشود:
“ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “﴿الروم: ٤١﴾{)همیشه چنین بوده است که) تباهی و خرابی در دریا و خشکی به خاطر کارهائی پدیدار گشته است که مردمان انجام می‌داده‌اند. بدین وسیله خدا سزای برخی از کارهائی را که انسانها انجام می‌دهند بدیشان می‌چشاند تا این که آنان (بیدار شوند و از دست یازیدن به معاصی) برگردند. }.
انسان برای دست یافتن به منافع دنیوی و مادی طبیعت زیبا را آلوده و خدشهدار می‌کند:
“…فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّـهِ…”{… و آنان آفرینش خدا را دگرگون می‌کنند …}.
آلودگی هوا، آب، خاک، غذا، کویرزائی، انتشار بیماریهای مهلک، انقراض گیاهان و حیوانات، عدم بهداشت عمومی و فردی، تغییر در درجه حرارت، سوراخ شدن لایه اوزون وغیره…
نتیجه تصرفات منفی بشر، و عدم پایبندی و دوری او از آموزههای آسمانی است.
هر کس باعث اتلاف یا ضایع شدن مخلوقات شود از نظر اسلام خرابکار – مفسد – تلقی میشود.
خداوند متعال میفرمایند: “وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّـهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ“﴿البقرة: ٢٠٥﴾{و هنگامی که پشت می‌کند و می‌رود (و یا به ریاست و حکومتی می‌رسد)، در زمین به تلاش می‌افتد تا در آن فساد و تباهی ورزد و زرع و نسل (انسانها و حیوانات) را نابود کند (و با فساد و تباهی خود، اقوات و اموال و ارواح را از میان ببرد)، و خداوند فساد و تباهی را دوست نمی‌دارد. }.
اسلام برای حل مشکلات محیط زیستی بجای وضع قوانینی که مرور زمان و تغییر تحولات جامعه بشری فرسوده شوند فرهنگ سازی نموده، با انگیزه آفرینی در افراد آنها را بسوی وضع قوانین و راهکارهای سازنده در پرتو تعالیم پر فروغ قرآنی و آموزهای برگرفته از وحی الهی در گفتار و کردار رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) سوق میدهد.
بصورت گذرا به برخی از آلودگیهای محیط زیست و شیوه فرهنگ سازی اسلامی جهت جلوگیری از این بحران اشاره میکنیم؛
آلودگی آب:
اسلام آب را یکی از مصادر اصلی زندگی میداند:
“…وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّشَيْءٍ حَيٍّ …”(الأنبیاء/30){…و هرچیز زنده‌ای را (اعم از انسان و حیوان و گیاه) از آب آفریده‌ایم…}.
“وَاللَّـهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِّن مَّاءٍ …“(النور/45){ خداوند هر جنبنده‌ای را از آب آفریده است…}.
انسان بنا به دلایل متعدد به وسیله: فاضلاب و تفاله کارخانجات، استفاده از سمها و حشرهکشها، شستشوی ظرف و لباس، و انداختن آشغالها و کثافتهای حیوانی در آبها رودخانهها در مسیر روستاها و شهرها و غیره…
اسلام همه این تصرفات ناشایست را گناه تلقی کرده، با فراهم کردن بستر فرهنگی مناسب پیروان خود خود را هرگونه تصرف اشتباه در این زمینه بر حذر میدارد:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم): “اتَّقُوا الْمَلَاعِنَ الثَّلَاثَةَ: الْبَرَازَ فِي الْمَوَارِدِ، وَقَارِعَةِ الطَّرِيقِ. وَالظِّلِّ“(روایت ابوداود){از سه موردی که باعث جلب لعن و نفرین برای فرد میشوند دوری کنید: ادرار در آب، و یا سر راهای عمومی، و در سایه}.
ومیفرمایند:”لا یبولن احدکم فی الماء الدائم”(متفق علیه){ هیچ فردی حق ندارد در آب ایستاده ادرار کند}.
و در حدیث ابن ماجه آمده است که :”نهی رسول الله (صلی الله علیه وسلم) أن یبال فی الماء الجاری”. {پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) از ادرار در آب روان منع فرمودهاند}.
هر گونه آلودگی آب و یا معابر عمومی و راهها و پیاده روها و خیابانها و یا پارکها و گردشگاهها از نظر اسلام گناه شمرده شده است.
و در فرامین رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) به حفاظت از آب نوشیدنی از دخول حشرات و میکروبها و گرد و خاک نظافت آن بسیار تأکید شده است:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) فرمودند:”أوکئوا قربکم واذکروا اسم الله”(بخاری){ با نام خدا سر ظرفهایتان را ببندید}.
ومیفرمایند: ” غطوا الاناء وأوکئوا السقاء فان فی السنة لیلة ینزل فیها وباء ولا یمر بإناء لیس علیه غطاء أو سقاء لیس علیه وکاء إلا نزل فیه من ذلک الوباء” ( رواه مسلم)
– سر ظرفهای غذا را ببندید، دهان ظرفهای آب را بپوشانید، چرا که در هر سال شبی است که بیماری و با در جهان منتشر میشود، و در هر ظرفی غذا یا آبی که سر آن پوشیده نباشد این وباء می‌افتد.
و در بهداشت ظرفهای غذا و آب تأکید میورزیدند:
در حدیث امام بخاری (رحمه الله) آمده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم):”نهی عن اختناث الأسقیة” ( از نوشیدن آب از ظرفی که دهانهاش شکسته است ممانعت میفرمودند).
و همچنین آمد که ” نهی أن یشرب من فم السقاء لأن ذلک ینتنه”. ( از نوشیدن از دهانه کوزه آب منع فرمودند چرا که آن باعث فاسد شد تمام آب میشود).
و از آب آلوده کردن آب بشدت ممانعت میفرمودند:
از فرمایشات رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) است که:”إذا استيقظ أحدكم من نومه فلا يغمس يىه في الإناء حتى يغسلها ثلاثا، فإنه لايدري أين باتت يده” (روایت امام مسلم)
– هر گاه کسی از خواب برخواست قبل از اینکه سه بار دستهایش را نشوید دستش را در ظرف آب فرو نبرد، چرا که او نمیداند در هنگام خواب دستش کجا بوده.
امام المنذری در کتابشان “الترغیب و الترهیب” روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) آوردهاند که ایشان فرمودند:
“من غسل سخيمته على طريق من طرق المسلمين فعليه لعنة الله و الملائكة والناس أجمعين“.
– هر کس کثافتهایش را سر راهی از مسیرهای رفت و آمد مسلمانان بشورید، لعنت و نفرین خداوند و فرشتگان و تمامی مردم بر او بادا..
در کنار فرهنگ سازی جهت حفاظت از آب و بهداشت آن اسلام شدیدا با اسراف در آب برخورد کرده است.
در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) آمده که ایشان یکی از شاگردانشان را که در مصرف آب در هنگام وضوء و زیادهروی میکردند سرزنش کرده، فرمودند که حق ندارند اسراف کنند حتی اگر بر لب رودخانه باشند!
وخداوند میفرمایند:” إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا“ ﴿الإسراء: ٢٧﴾{که مبذّران و مسرفان برادران شیطانهایند، و شیطان است که سخت کفران (نعمت) پروردگار خود کرد}.
ومیفرمایند:”… وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ“﴿الأعراف: ٣١﴾{ و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید، که خدا مسرفان را دوست نمی‌دارد.}.
آلودگی هوا
هوا ملک عمومی همه بشر است و آلوده کردن آن به هر شیوهای که باعث آزار و اذیت انسانها و ضرر رساندن به بهداشت عمومی باشد از جمله فساد در زمین تلقی میشود:
خداوند منان میفرمایند:” وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا … “﴿الأعراف: ٥٦﴾{در زمین بعد از اصلاح آن فساد و تباهی مکنید.}.
ومیفرمایند:”… وَاللَّـهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ “﴿المائدة: ٦٤﴾{…و خداوند مفسدان و تباهکاران را دوست نمی‌دارد.}.
ومیفرمایند:”… وَمَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّـهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّاللَّـهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ“ ﴿البقرة: ٢١١﴾{…و هر که نعمت خدای را دگرگونه کند (و به جای ایمان بدان و شکر بر آن، نسبت بدان کفر ورزد و ناسپاسی کند) پس از آن که به سویش آمد (و به دستش رسید و بر آن اطّلاع یافت، خدا چنین کسی را دچار عذاب سختی خواهد کرد) چه بی‌گمان خداوند شدیدالعقاب است. }.
فقهاء اسلام در زمانی که غرب در غارها و جنگلها زندگی بدایی را سپری میکرد، در مورد بهداشت عمومی جامعه و عدم آلودگی هوا قلم زده؛ برپایی آسیاب، حمامهای عمومی، پوست سازی، آهنگری و هر آنچه باعث آلودگی محیط زیست شود را در بین خانههای مسکونی و وسط شهر ممنوع دانسته، نظافت هوا و حمایت از آن را فرض عین بر هر فرد مسلمان تلقی میکردند.
ومصرف سیگار که باعث آلوده شدن هوا و آزار و اذیت مردمان میشود توسط فقهاء بنا به دلایل متعددی منجمله:
1- فرموده الهی :”… وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ…”{… خود را با دست خویش به هلاکت نیفکنید…}.
2- قاعده فقهی: “لا ضرر و لا ضرار” کسی حق ندارد نه به خود و نه به دیگران ضرر برساند.
3- “من لم یهتم بأمور المسلمین فلیس منهم” (روایت مسلم) {کسی که به فکر سایر مسلمانان نباشد از جمله مسلمانان نیست}.
حرام دانسته شده است.
انداختن کثافت و تفالهجات و چیزهای بد بو و متعفن در کوچه بازار شایسته یک مسلمان نیست.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند: “المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده” { مسلمان کسی است که سایر مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند}.
هر آنچه باعث آلودگی هوا – حتی در محیط بسیار بسته و تنگ بهداشت فردی – شود ممنوع اعلام شده است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند: “من أکل ثوما أو بصلا فلیعتزل مسجدنا” (متفق علیه)
کسی که سیر یا پیاز – یا هر چیز بد بویی – خورده باشد به مسجد ما نیاید – تا باعث رنجش دیگران نشود -.
فرد مسلمان اجازه ندارد در تنهایی خود نیز بدبو باشد:
“إن الملائکة تتأذی مما یتأذی منه بنو آدم” – چرا که فرشتگان نیز از هر آنچه باعث آزار و اذیت انسانها شوند آزرده خاطر میگردند.
و برای حل آلودگی هوا اسلام به درختکاری و حمایت از درختان بسیار تأکید میفرماید:
رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) فرمودند: “إذا قامت الساعة وبید أحدکم فسیلة فإن استطاع أن یغرسها قبل قیام الساعة فلیفعل وأجره عند الله العظیم” (روایت امام احمد)
– اگر قیامت برپا شد و در دست کسی از شما نهالی بود، و اگر میتوانست آنرا قبل از برپایی قیامت بکارد، حتما این کار را انجام دهد، و اجر و پاداش او با پروردگار بزرگ خواهد بود.
وفرمودند: ” من قطع سدرة صوب الله رأسه فی النار” (روایت البیهقی)
– هر کس درخت کناری را بکند خداوند سرش را بطرف آتش میبرد. – و هر درختی که مردم و حیوانات و محیط زیست از میوه یا سایه آن استفاده می‌کنند -.
آلودگی غذا
غذا هر آنچه باشد؛ چه از فراوردههای گیاهی یا حیوانی، مفید و خوب و لذیذش حلال، و فاسد و خبیث و مضر آن حرام است.
خداوند منان میفرمایند: “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّـهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿١٧٢﴾ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّـهِ ۖ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّـهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ “﴿البقرة/١٧٣﴾ {ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از چیزهای پاکیزه‌ای بخورید که روزی شما ساخته‌ایم، و سپاس خدای را بجا آورید، اگر او را پرستش می‌کنید. (۱۷۲) (آنچه را که مشرکان و یهودیان و دیگران حرام می‌دانند، حرام نیست، بلکه خداوند) تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه نام غیرخدا (به هنگام ذبح) بر آن گفته شده باشد (و به نام بتان و شبیه آنها سر بریده شود) بر شما حرام کرده است. ولی آن کس که مجبور شود (به خاطر حفظ جان از آن اشیاء حرام بخورد) در صورتی که علاقه‌مند (به خوردن و لذّت بردن از چنین چیزهائی نبوده) و متجاوز (از حدّ سدّجوع هم) نباشد، گناهی بر او نیست. بی‌گمان خداوند بخشنده و مهربان است. }
افراد سودجو برای بالا بردن فراوردههای خود از برخی هرمونات استفاده می‌کنند که باعث بیماریهای بسیار خطرناکی میشود، و یا با فروش غذاهای فاسد، و تاریخ مصرف گذشته، سبب مسمومیت واحیانا مرگ و میر میشوند.
هر آنچه پیامدش حرام و بد باشد بنا به قاعده اصولی ” ما أدی إلی حرام فهو حرام” گناه و حرام است.
خداوند متعال میفرمایند:”… مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا …”(المائدة/32) {… هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل، یا فساد در زمین بکشد، چنان است که گوئی همه‌ی انسانها را کشته است،…}.
و همیشه در طول تاریخ اسلامی از سوی خلیفه افرادی مسئولیت داشتند بازارها را کنترل کرده، در کنار مراقبت قیمتها، نظافت و بهداشت، سلامت غذاها و شیوه تهیه آن، را بر عهده داشتند، که نام خانم “الشفا بنت عبدالله” که مسئولیت مراقبت بازار در زمان حضرت عمر (رضی الله عنه) را بر عهده داشتند بر صفحات تاریخ اسلامی از درخشش ویژهای برخوردار است.
و پیش از این به برخی از آموزههای رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) در باره بهداشت غذا و آب اشاره شد؛
رسول الله (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند:”اطفئوا المصابیح إذا رقدتم، وغلقوا الأبواب وأوکوا الأسقیة و خمروا الطعام والشراب”.(رواه البخاری){ در هنگام خواب فانوسها – و آتش – را در خانه خاموش کنید، درها را محکم ببندید، سر ظرفهای آب را ببندید، غذاها و نوشیدنیها را بپوشانید}.
آلودگی بصری
زیبایی و ذوق و سلیقه رفیع از جمله مفاهیمی است که در بینش اسلامی بدان اهتمام ویژهای داده است.
قرآن کریم در آیههای بسیاری از زیبایی طبیعت جهت لذت بردن و اندیشیدن و محافظت بر این زیبایی اشاره داشته است.
“ وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ ﴿الحجر: ١٦﴾ “{ ما در آسمان برجهای نجومی پدید آورده‌ایم و آن را برای بینندگان آراسته‌ایم }
“ وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ…”{ ما آسمان نزدیک (به شما) را با چراغهائی (به نام ستارگان) آراسته‌ایم،…}
“ وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ “﴿ق: ٧﴾{ و زمین را گسترانیده‌ایم، و در آن کوههای محکم و پابرجائی را فرو افکنده‌ایم، و از هر نوع گیاه بهجت‌انگیز و مسرّت‌بخش در آن رویانده‌ایم. }
“… حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ …”{… باغهای زیبا و فرح‌افزا …}
آموزههای دینی فرد مسلمان را تشویق می ند تا در شکل و قیافه و ژستش زیبا و چشم گیر باشد.
خداوند منان میفرمایند:” يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ … “﴿الأعراف: ٣١﴾ { ای فرزندان آدم، زیورهای خود را در مقام هر عبادت به خود برگیرید }.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند:” لا يَغْتَسِلُ رَجُلٌ يَوْمَ الْجُمُعَةِ ، وَيَتَطَهَّرُ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ طُهْرٍ ، وَيَدَّهِنُ مِنْ دُهْنِهِ ، أَوْ يَمَسُّ مِنْ طِيبِ بَيْتِهِ ، ثُمَّ يَخْرُجُ ، فَلا يُفَرِّقُ بَيْنَ اثْنَيْنِ ، ثُمَّ يُصَلِّي مَا كُتِبَ لَهُ ، ثُمَّ يُنْصِتُ إِذَا تَكَلَّمَ الإِمَامُ ، إِلا غُفِرَ لَهُ مَا بَيْنَهُ ، وَبَيْنَ الْجُمُعَةِ الأُخْرَى “(روایت امام بخاری)
– هر کس روز جمعه غسل کرده، تا جایی که میتواند خود را پاکیزه گرداند کرم و روغن خوش بو به موهایش بمالد، مسک و عطر استفاده کند، سپس بسوی نماز برود و هیچ دو شخصی را از همدیگر جدا نگرداند، و آنچه میتواند نماز بخواند، سپس چون امام شروع به خطبه نمود ساکت نشسته با دقت گوش فرا دهد. خداوند هر آنچه از آن جمعه تا جمعه دیگر از او سر بزند را میبخشد.
خوشبویی باعث سعادت و راحت نفس و شادی در فرد میشود. و پیامبر از بوی خوش و عطر و مسک بسیار خوششان میآمد، و اگر از جایی میگذشتند مردم از بوی خوش ایشان متوجه میشدند که پیامبر از آنجا رد شده است. و اگر با کسی مصافحه کرده دست میدادند تا مدتها بوی خوش دست رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) بر کف آن شخص میماند. و میفرمودند:” إن الله جمیل یحب الجمال” (متفق علیه) – خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد -.
آلودگی صوتی
صدا اگر از حد معمولی آن تجاوز کند باعث رنجش گوش احساس خستگی و آزار و اذیت در افراد شده آرامش آنها را برهم میزند.
قرآن کریم صای گوشخراش افراد را با تصویر بسیار زننده بیان میدارد.
در نصیحت لقمان به فرزندش است: “ وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ“﴿لقمان: ١٩﴾ { و در رفتارت میانه روی اختیار کن و سخن آرام گو (نه با فریاد بلند) که زشت‌ترین صداها صوت الاغ است. }.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) نپذیرفتند که مردم با صدای گوشخراش ناقوس یا بوق به نماز خوانده شوند، بلکه با صدای دلنشین اذان، و آنهم توسط شخصی که صدایش زیبا باشد.
ومیفرمودند: ” إن الله یبغض کل جعظری جواظ، صخاب بالأسواق، جیفة باللیل حمار بالنهار، عالم بالدنیا جاهل بالآخرة” ( به روایت امام البیهقی و ابن حبان و تحصحیح ألبانی)
– خداوند بیزار است از هر متکبر تندخو و خودنما، و از همه افرادی که در بازارها داد و فریاد می‌کنند، و از افرادی که در شب چون مردارند و در روز چون خر – مشغول به خودشان بوده در فکر دیگران نیستند – و از کسانیکه از دنیا آگاهند و از آخرت غافل و جاهل.
دین حتی از بالا بردن صدا در تلاوت قرآن در نماز که باعث رنجش و آزار و اذیت دیگران شود ممانعت می‌کند:
“… وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَاتُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا“ ﴿الإسراء: ١١٠﴾ {… و تو در نماز نه صدا را بسیار بلند و نه بسیار آهسته گردان بلکه حدّ وسط را اختیار کن }
و در وصف بهشت میفرماید:” لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا تَأْثِيمًا“ ﴿الواقعة: ٢٥﴾ { در میان باغهای بهشت، نه سخن یاوه می‌شنوند، و نه سخن گناه‌آلود. }
“ لَّا تَسْمَعُ فِيهَا لَاغِيَةً“ ﴿الغاشية: ١١﴾ { و در آنجا هیچ سخن زشت و بیهوده نشنوند. }
به عبارت دیگر پاک بودن محیط زیست از آلودگی صوتی از جمله نعمتهای ارزشمند برای زندگی سالم است.
حمایت حیوانات و گیاهان
حیوانات و فضای سبز نقش بسیار بسزایی در برقراری محیطی سالم و سازنده در طبیعت دارا میباشند.
قرآن حیوانات را امتی چون انسانها دانسته است:
“ وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُم …”(الأنعام/38){ و هر جنبنده‌ای در زمین و هر پرنده‌ای در هوا که به دو بال پرواز می‌کند همگی طایفه‌هایی مانند شما (نوع بشر) هستند.…}
و سبب آفرینش آنها را چنین معرفی کرده است:
“وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ“ ﴿النحل: ٥﴾ { و چهارپایان را خلقت کرد که به (موی و پشم) آنها گرم می‌شوید و از آنها فواید بسیار دیگر برده و از (شیر و گوشت) آنها غذای مأکول می‌سازید }
هر یک از گیاهان و حیوانات نقش خاصی در طبیعت را ایفا می‌کنند، لذا حمایت آنها در آموزههای دینی بسیار روشن و هویداست.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) از تلف کردن بیهوده حیوانات بشدت منع فرمودهاند.
– “إن رسول الله لعن من اتخذ شیئا فیه الروح غرضا”. ( متفق علیه)
– پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) لعنت و نفرین کردهاند افرادی که موجود زنده‌ای را هدف تیر اندازی قرار دهند.
– وفرمودند: ” من قتل عصفورا عبثا عج إلی الله عزوجل یوم القیامة یقول: یا رب إن فلانا قتلنی عبثا و لم یقتلنی لمنفعة” ( روایت امام نسایی)
– کسی که گنجشکی را بیهوده به قتل برساند روز قیامت گنجشک در محضر الهی از او شکایت کرده میگوید: بار الها فلانی مرا بیهود و بدون اینکه از من استفاده کند کشت.
و در مسیری الاغی را دیدند که صورتش را داغ کردهاند. عصبانی شده فرمودند: ” لعن الله الذی وسمه” ( روایت امام مسلم) – خداوند نفرین کند کسی را که این زبان بسته را داغ کرده است -.
و در روایت امام مسلم از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) آمده است که ایشان فرمودند:” دخلت امرأة النار من جراء هرة لها ربطتها؛ فلا هی أطعمتها و لا هی أرسلتها ترمرم من خشاش الأرض حتی ماتت هزلا” ( روایت امام مسلم)
– زنی بخاطر گربهای به جهنم رفت. آنرا بسته بود؛ نه به آن غذایی داد، و نه گذشته بود خودش از آنچه بر زمین است بخورد تا اینکه از گرسنگی جان داد.
و در حدیثی دیگر که در صحیح بخاری و مسلم آمده است پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) از شخصی از گذشتگان خبر می‌دهند که در بیابانی با کفش خود از چاهی آب بیرون آورده سگی تشنه را آب داد “فشکر الله له فغفر له” – خداوند از او تشکر کرده او را مورد مغفرت خود قرار داد -.
صحابه با تعجب پرسیدند: یا رسول الله در رسیدن به جانوران نیز برای ما ثواب و پاداش است ایشان فرمودند: ” فی کل کبد رطب اجر” – در رسیدگی به هر موجود زنده‌ای اجر و پاداش است -.
و در مورد سبب آفرینش درختان و گیاهان در قرآن کریم میخوانیم:
“ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا ﴿٢٦﴾فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبًّا ﴿٢٧﴾ وَعِنَبًا وَقَضْبًا ﴿٢٨﴾ وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا ﴿٢٩﴾وَحَدَائِقَ غُلْبًا ﴿٣٠﴾ وَفَاكِهَةً وَأَبًّا ﴿٣١﴾ مَّتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ“ ﴿عبس/٣٢﴾ {آن گاه خاک زمین بشکافتیم. (۲۶) و حبوبات برویانیدیم. (۲۷) و باغ انگور و نباتاتی که هر چه بدروند باز بروید. (۲۸) و درخت زیتون و نخل خرما.(۲۹) و باغهای پر از درختان کهن. (۳۰) و انواع میوه‌ها و علفها و مرتعها. (۳۱) تا شما آدمیان و حیوانات شما هم از آن بهره‌مند شوید. }.
ومتاع: یعنی همه انواع فائدهها…
“الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْدًا وَسَلَكَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلًا وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّن نَّبَاتٍ شَتَّىٰ ﴿٥٣﴾ كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّأُولِي النُّهَىٰ “﴿طه/٥٤﴾ {همان خدایی که زمین را آسایشگاه شما قرار داد و در آن راهها برای شما پدید آورد؛ و هم از آسمان آب نازل کرد تا به آن آب آسمانی انواع نباتات مختلف از زمین برویانیدیم. (۵۳) شما از آن نعمتها تناول کنید و چهارپایانتان را هم بچرانید، که همانا در این کار آیاتی (از ربوبیت) برای خردمندان پدیدار است. }.
وپیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) فرمودند: “ما من مسلم یغرس غرسا أو یزرع زرعا فیأکل منه طیر أو إنسان أو بهیمة إلا کان له به صدقة” ( روایت مسلم)
– هر مسلمانی که نهال و درخت بنشاند یا گیاهانی را کماشت کند، و پرندگان یا انسان یا حیوانی از آن بخورد برای هر صدقه و اجر و پاداش است.
و از توحیدهای پیامبر و خلفای اسلام به سپاهیان مسلمان قبل از حرکت بسوی جنگ چنین بود:
– “…ولا تقطعن شجرا مثمرا… و لا تعقرن شاة أو بعیرا إلا لمأکلة، و لا تحرقن نخلا…”
“… به هیچ وجه درخت میوهای را قطع نکنید.. هرگز گوسفند یا شتر و چهار پایی را مگر برای پخت و پز سر نبرید، هرگز نخل – و یا هر درختی – را آتش نزنید”.
و از آنجا که مفهوم عبادت در اسلام به وسعت زندگی است بین انواع عبادتهای فردی و اجتماعی هیچگونه تفاوتی نبوده بلکه عبادتهای اجتماعی اولویت داده شدهاند. جا دارد به مفاهیم شمرده شده و ترتیب آنها در این فرموده رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) با دقت بنگریم:
رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند:
” تجری للعبد بعد موته وهو فی قبره: من علم علما، أو أجری نهرا، أو حفرا بئرا، أو غرس نخلا، أو بند مسجدا، أو ورث مصحفا، أو ترک ولدا صالحا یستغفر له بعد موته” ( روایت امام البیهقی)
– هفت موردند که حتی پس از وفات شخص او را در قبرش همراهی می‌کنند و پاداش آنها همچنان پس از مرگ او جریان دارد:
1) کسی که به دیگران علم و دانشی بیاموزد. ( فرهنگ سازی و بالا بردن سطح آگاهیهای جامعه)
2) یا رود خانهای جاری کند. ( تأمین آب نیاز مردم برای کشت و کار و شست و شو)
3) یا چاهی حفر کند. ( تأمین آب آشامیدنی مردم)
4) یا نخلی – درختی – بکارد. ( خدمت به محیط زیست و نیازهای غذایی جامعه)
5) یا مسجدی بسازد. ( رسیدگی به تزکیه و تربیت افراد و مرکز تجمع مؤمنان و آشنایی آنها و برقراری روابط اجتماعی وایمانی)
6) یا مصحف و قرآنی به میراث گذارد. ( تشویق به رساندن کتاب و برپایی کتابخانههای عمومی و تأمین کتابهای اسلامی و قرآن برای جامعه)
7) یا فرزند نیک و صالحی پس از خود گذاشت تا برای او پس از مرگش دعا کند. ( تربیت فرزندان و نسلهای آتی جامعه)
کمپین فعالین بلوچ
دکتر نور محمد امراء
